هر آیینی هر چند همگانی و ملی مانند نوروز در شهر و روستایی به شیوه ویژه مردم آن منطقه برگزار میشود و سوگواری برای امام حسین (ع) هم از این قاعده مستثنی نیست. هر شهری و هر روستایی در ایران به روش خود این غم را بعد از سالیان سال زنده نگه داشته است و سینه به سینه به نسلهای بعد میآموزند که برای این سوگ بزرگ و عمومی چه باید بکنند. در ادامه با برخی مراسم و آیینهای استانهای ایران آشنا میشوید.
برپایی تعزیه
در شهرهای مختلف ایران از روز آغازین ماه محرم تا عصر عاشورا تعزیه برگزار میشود. البته در برخی شهرها این سنت روزهای دیگر مانند روز سوم و چهلم امام حسین (ع) نیز ادامه پیدا میکند. اما در میان تعزیههای ایران، یکی از مهمترین نمونههای آن نمایش تعزیه در شهرستان دهلران با بیش از نیم قرن سابقه در صبح روز عاشوراست که با شرکت بیش از ۲۰۰ نفر به اجرا در میآید و بسیاری از مردم هرساله از شهرستانها و استانهای همجوار ایلام برای تماشای آن خود را از یک روز قبل به شهر دهلران میرسانند تا جایی که بیش از پنج هزار نفر به تماشای این تعزیه ساعتها ایستاده میمانند و سپس نماز ظهر عاشورا را در محل اجرای نمایش تعزیه اقامه میکنند.
استان مرکزی قطب تعزیه کشور و مرکز این هنر در شهرستان تفرش است. در حال حاضر ۹۰ گروه تعزیهخوان از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی شناسایی شده است.
سقاخوانی
شــهرونـدان نوشآبـاد استان اصفهان برای اســتقبال از کـــاروان حسینی آییــن سنتی مذهبی «سقاخوانی» را برپا میکنند. آیین ســنتی مذهبی «سقاخوانی» مردم این خطــه قدمتی بیش از یک قرن دارد و امروزه علاوه بر نوشآباد، در شــهرهای همدان و اردبیل نیز برگزار میشود. این آیین از هجدهم ذیالحجه تــا شــب اول محــرم در مرکز هیئت حسینی اجرا میشود. مردم در آخرین شب ذیالحجه با حرکت در کوچهها و خیابانهای شــهر، آغاز محــرم را به همگان اعلام میکنند. «ســقاخوانی» در صبح روز تاســوعا نیز انجام میشود. آغاز این مراسم از منزل یکی از سادات است که از بانیان اولیه آن بودهاند. در این روز سقاخوانان یاد افرادی را که محرم امسال در بینشان نیستند گرامی میدارند.
آذربایجان شرقی
مراسم عزاداری از روز اول محرم در مراغه آذربایجان شرقی با تشکیل دستههای عزاداری موسوم به «شاخسی واخسی» آغاز میشود. این مراسم طی ۱۰شب متوالی صورت میگیرد و در روز تاسوعا و ظهر عاشورا به اوج خود میرسد. در صبح روز عاشورا اغلب مردم مراغه با رفتن به حسینیه حاج غفار به یاد بستن آخرین احرام امام حسین (ع) حوله سفید بر تن انداخته و در محلههای قدیمی شهر مشغول عزاداری میشوند. در این روز برخی از دستههای عزاداری حسینی نیز در قالب هنر شبیهخوانی اقدام به بازسازی صحنه بازگشت بیسوار ذوالجناح از میدان جنگ میکنند.
اردبیل
آیین «طشتگذاری» یکی از آیینهای سنتی عزاداریهای محرم ویژه اردبیل است که همه ساله سه روز قبل از ماه محرم توسط دستههای عزاداری با شکوه و شیوه خاص در حسینهها، مساجد و تکایای این شهر برگزار میشود. در این آیینها دستههای سینهزنی و زنجیرزنی به یاد لب تشنگان نهر فرات مشک یا کوزهای را پر از آب کرده و آن را همراه با طشتی که اغلب بر دوش ریش سفیدان محلهها حمل میشود به مساجد و حسینهها میآورند. سپس عزاداران با زنجیرزنی و سینهزنی و نالههای یاحسین طشت را در مکان خاصی که با شمعهای روشن و تصاویر ائمه معصومان (ع) تزیین شده است، قرار میدهند. این آیینها تا آخرین روز ماه ذیحجه به نوبت در تمامی مساجد و تکایای اردبیل انجام میگیرد و در آنها نوحهخوانان اغلب از احوالات حضرت علیاصغر و حضرت ابوالفضل مراثی و اشعاری را با الحان سوزناک میخوانند.
اصفهان
در آخرین روز ماه ذیالحجه با ورود دستههای معروف به «چاووش عزا» به بازار شهر کاشان، مردم و کسبه از فرا رسیدن ماه محرم مطلع میشوند. بیشتر اعضای این دسته مداحان اهل بیت (ع) هستند که هر کدام در مسیر راه اشعاری را در رثای امام حسین (ع) و واقعه عاشورا میخوانند. با نگاهی به تاریخ عزاداری سنتی در کاشان و شهرهای همجوار آن، همچون نطنز، آران و بیدگل و اردستان به برخی آیینهای سنتی ازجمله «نخلگردانی» و «حمل خیمهگاه» حسینی و شهدای کربلا برمیخوریم که در زمان آل بویه مرسوم بوده است. مراسم «طوقبرداری» در کاشان نیز از جمله آداب مورد توجه اهالی این شهرستان است. زمان برداشتن طوق در کاشان معمولاً در شب و روز عاشورا و شانزدهم محرم است.
ایلام
عزاداری زنان ایلام در عصر تاسوعا با بیش از نیم قرن سابقه از سنتهای ماه محرم این استان است. زنان ایلامی در قالب دستههای منظم به سمت تکیه حضرت ابوالفضل (ع) و حسینیه سیدمحمد موسوی و هیأت بیت الزینب شهر دهلران حرکت میکنند و در این مراسم عزاداران نذورات خود را بین جمعیت پخش میکنند و تا پاسی از شب عاشورا به عزاداری و سوگواری میپردازند. در نخستین جمعه ماه محرم یکی از برنامههای شاخص شهرستان آبدانان ایلام نیز در یک دهه اخیر،« شور حسینی» است. این مراسم در جوار بقعه شریف سیدیوسف واقع در بین شهرستانهای آبدانان و دهلران برگزار میشود. مداحان نیز با گویشهای لری، کردی، فارسی و عربی مرثیهخوانی میکنند.
بوشهر
آوای غمانگیز نوحهخوانی و نوازندگی سنج و دمام بوشهریها در ماه محرم و صفر حکایت از دردها و غمهای فراوان آنها دارد. سینه زنی در بوشهر و سایر شهرهای خطه جنوب با شکوه خاصی برگزار میشود. نوحهخوان در وسط میایستد و بین پنج تا ۲۰ حلقه انسانی دور او تشکیل میشود. سینهزنها به صورت دایرهای میچرخند و حرکت پای آنان با نوای نوحهخوان هماهنگی دارد. این نوع سینهزنی حالا از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته است. اوج اجرای سینهزنی، هنگام اعلام «واحد» توسط نوحهخوان است که در آخرین لحظات سینهزنی و دمام که دریای مواج سینهزنان در اوج هیجان و شور فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا میگوید «واحد» و گروه سینهزن یک صدا جواب میدهند «الله واحد» و نوحهخوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا میخواند. از قدیمیترین محلههای بوشهر که از قدیمالایام مردم آن به برپایی مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان میپردازند، چهارمحل است که از شبهای ابتدایی ماه محرم بیشتر بوشهریها به آنجا میروند.
در «شام غریبان» بوشهریها در حالی که علمها را به صورت خوابانده حمل میکنند با حرکت در معابر عمومی و اجتماع در مساجد، تکایا و حسینیهها با خاموش کردن چراغها و در فضای تاریک در غم شهدای دشت کربلا اشک ماتم میریزند. کسانی که برای دیدن عزاداری به بوشهر میروند، باید بدانند که آنجا غذاهایی که به صورت نذری پخته میشوند، بیشتر محلی هستند. در صبحانه، نان و آش بوشهری با سبزی و گوشت پخته، بین عزاداران پخش میشود. ناهار و شام هم بیشتر شکر پلو (با شکر و زعفران) و قیمه بوشهری (با گوشت و نخود لهشده) میپزند.
ترکمن صحرا
مردم در شبهای محرم، با لباس مشکی به تکیههای شیعیان ترکمن صحرا میروند و برخی ترکمنها، ده روز اول محرم را روزه میگیرند. آنها در روز عاشورا و تاسوعا در مسجدها جمع میشوند و به نیازمندان غذا میدهند و عزاداری میکنند. ترکمنهای شمال خراسان در روزهای محرم، نان ویژهای به نام «قتلمه» میپزند و به خانوادههایی که در یک سال گذشته، عزیزانشان را از دست دادهاند، سر میزنند.
زنجان
مرکز استان زنجان، شهر کوچکی است و جمعیت آن به ۵۰۰ هزار نفر هم نمیرسد اما سالهاست که در عصر روز هشتم محرم به یاد سقای دشت کربلا چندین هزار عزادار از حسینیه اعظم به سوی امامزاده ابراهیم شهر حرکت میکنند. در سالهای اخیر بیش از ۲۰۰ هزار نفر در این دسته شرکت کردهاند. علاوه بر اهالی شهر، جمعی از اهالی استانهای آذری زبان همسایه، خود را به زنجان میرسانند تا در این آیین بینظیر شرکت کنند. تعداد گوسفندهای نذری هم به حدی است که میتوان حسینیه اعظم زنجان را دومین قربانگاه مسلمانان جهان پس از منا نامید. در این دسته نه علمکشی می کنند و نه از زنجیرزنی و طبل و دهل رایج در دستههای عزاداری خبری است. فقط سیل انسانهای عزادار نوحههای سنتی و قدیمی را زمزمه میکنند و بر سر و سینه میزنند. مسجد حسینیه اعظم زنجان و گرمابه قدیمی آن در جنوبیترین بخش بافت قدیمی شهر زنجان و در محلهای معروف به «سیدلر» واقع شده که به دروازه جنوبی شهر (دروازه قلتوق) مشرف است.
سمنان
پنجمین روز از ماه محرم هر سال در شهر شاهرود روز «یاعباس یاعباس» نامیده میشود. اعلام و شروع مراسم این روز در مسجد آقا با ذکر نام مقدس یا حسین (ع) به وسیله بزرگتر مسجد آغاز میشود. رسم «طوق بندان» به این ترتیب برگزار میشود که کسی که طوقی را از اجدادش به ارث برده آن را آماده حمل میکند. این نشانه از ۳ قسمت پایه چوبی، بدنه فلزی سینی مانند مشبک به شکل قلب و زبانه فولادی تشکیل میشود. در باور اهالی منطقه، این نشانه، نمادی از علم و بیرق علمدار واقعه کربلا حضرت ابوالفضل العباس(ع) است. بزرگترین و سنگینترین طوق شهر طوق «بابا علی» نام دارد. اگر در هنگام حمل طوق به طور ناگهانی تیغه آن بر زمین بیفتد، بلافاصله گوسفندی را در همان محل قربانی میکنند. پس از جامه شدن همه طوقها، در ساعت ۴ بعدازظهر، عدهای از بزرگان تکیهها درحالی که اشعار محتشم کاشانی را زمزمه میکنند در جلوی دیگر عزاداران به حرکت درمیآیند؛ در مقابل آنها بیرق سفیدی توسط یکی از خادمین تکیه بازار حمل میشود. این بیرق به حضرت عباس(ع) منتسب بوده و رنگ سفید آن از عزیمت آن حضرت برای آوردن آب و نه جنگطلبی حکایت دارد.
آیین سنتی «شمع و چراغ» هم از دیگر آیینهای محرم در شاهرود است که خادمان تکایا آن را برگزار میکنند. مراســم «نخل گردانی» در شهر شاهرود بیش ۱۵۰ســال قدمــت و بزرگترین و قدیمیترین نخل شاهرود هم به محله بیدآباد اختصاص دارد.
خراسان جنوبی
یکی از مراسم سنتی و دیرینه «بیلزنی» نام دارد و خواستگاه آن نیز استان خراسان جنوبی است. در این مراسم که نزدیک به 250 سال قدمت دارد کشاورزان روستای خوسف دور هم جمع میشوند و با نظم خاصی بیلهایشان را به یکدیگر میزنند که سر و صدای ایجاد شده یادآور روز عاشورا و صحرای کربلا است.
مراسم دیگر، «حسن حسین» نام دارد و در آن مردم از روستای بصیران دور علم میچرخند و در همان حال دست خود را روی شانه نفر بغل دست میگذارند و با دست دیگر دو بار بر سینه و دو بار بر پای خود میکوبند.
خوزستان
مردم عزادار دزفول در روز عاشورا طاقی با چهار گلدسته را به حرکت درمیآورند که روی آن به سبک نقاشیهای قهوهخانهای، صحنههایی از عاشورا به تصویر درآمده است. این طاق «شیدونه» نام دارد و از آنِ بزرگانی است که در روز تاسوعا نقش داشتهاند.
قزوین
«طبقکشی» یکی از سنتهای ویژه شهر قزوین است. طبق از جنس چوب با ارتفاع حدود۱/۵ متر و قطر 1 متر اســت و بیشتر قسمتهای آن را آیینهکاری میکنند. عزاداران این طبق استوانهای شکل را روی سر میگذارند و آن را حمل میکنند. در شهر قزوین در شب تاسوعا، همه دستههای عزاداری از مســاجد و تکایای خود به طرف امامزاده ســلطان سیدمحمد به راه میافتند و در آنجا تجمع میکنند و در شب عاشورا به سمت امامزاده حسین (شاهزاده حسین) میروند. همچنین مراســم نمادین خاکســپاری شهدای کربلا، یک مراســم زنانه قزوین است که هر سال در روز دوازدهم ماه محرم برگزار میشود؛ مراسمی که قزوینیها به آن «ســوم امام» میگویند و در آن تمام زنان شهر بیل و کلنگ به دست، پیکرهای نمادین شهدای عاشورا را با خود تا مسجد یا حسینیه اصلی شهر حمل میکنند.
کرمانشاه
از زمان قاجاریان به بعد، تکیههای بسیاری در مرکز کرمانشاه ساخته شد که در آنها مراسم عزاداری ماه محرم برگزار میشود. دستههای زنجیرزن در تاسوعا و عاشورای حسینی، بیرون از فضای مسجد به سوگواری میپردازند. هیئتهای گوناگون عزاداری با حمل عَلَم و کتل به همراه دستههای زنجیرزن و سنجزنها، از مسجد بیرون میآیند و به سمت مزار شهیدان حرکت میکنند. دور تا دور کتلها، پیرمردهای شهر با آهنگی غمانگیز، شعرهایی در سوگ امام حسین (ع) میخوانند و زنها پشت سر آنها شیون و زاری میکنند.
روستاهای کندوله و فش، مراسم عزاداری ویژهای دارند. عزاداران روستا، به روستاهای دیگر میروند و در هر روستا از آنها پذیرایی میشود. همچنین گهواره نمادین حضرت علی اصغر (ع)، روی دوش مردم حمل میشود.
گیلان
«علمبندی» مراسمی است که معمولاً در همه بقاع متبرکه استان گیلان طی آدابی خاص انجام میگیرد و در هفته اول ماه محرم (در هر بقعه شب به خصوصی) همه علمها بسته میشود. علم، چوب مخصوصی است که در بقاع قدیمی اغلب یا تزییناتی فلزی به ویژه، در قسمت بالا همراه است و یکی از بارزترین علایم آن داشتن دو سر اژدهاست. «علمبندی» با روشن کردن شمع، نذر و نیاز و حاجتخواهی همراه است. شخصی که نذر و نیتی دارد پارچه سبز رنگی را به عشق امام حسین(ع)، حضرت علی(ع) و دیگر ائمه اطهار بر علم میبندد. هر تکه پارچهای که بر علم بسته میشود در حقیقت خواهش و تمنایی است. مراسم «علمبندی» که در ماسوله به آن «طوقبندی» هم میگویند در سراسر گیلان در هفت شب اول محرم انجام میشود.علم واچینی هم در یک نوبت دیگر که البته در هر بقعه زمان آن فرق میکند با مشارکت مستقیم کسانی که علم را بستهاند و حضور عده کثیری از اهالی محل انجام میگیرد. در این روز کسانی که در فاصله علم بستن و علم واچیدن نذر و نیازشان برآورده شده با قربانی کردن گوسفند و طعام دادن به زائران حضور فعالتری دارند.
لرستان
عاشورای حسینی در خرمآباد با آداب و سنن دیرینه خود ازجمله زیباترین و پرشورترین آیینهای اهالی این نقطه از سرزمین پهناور ایران است. گِل، نماد عزاداری و ماتم است. از چند روز مانده به عاشورا در استان لرستان عدهای برای روشن کردن آتش در صبح عاشورا، هیزم جمع میکنند تا اگر در روز عاشورا برف و باران بارید و هوا سرد شد عزادارانی که در گِل میافتند از سرما حفظ شوند. صبح روز عاشورا قبل از طلوع آفتاب، با صدای آشنا و دلگیرانه ساز و دهل، جمعیت عزادار را به سوی میدان شهر فرا میخوانند. دسته دسته افراد سینهزن که از سر تا پا در گل غلط (غلت) خوردهاند، در میان دستههای عزادار به سوی مرکز شهر حرکت میکنند. در این هنگام صدای فریادها و نالههای «هی رو هی رو» در خیابانها و کوچههای شهر میپیچد و خبر از حادثهای غمبار میدهد. این مراسم تا ظهر عاشورا ادامه دارد.
مراسم «چهل منبر» یکی از رسوم خاص و منحصر به فرد خرمآباد است. در این مراسم که در روز تاسوعای حسینی برگزار میشود، زنان خرمآبادی به یاد اسارت حضرت زینب (س)، با پای برهنه و با نقابی بر صورت، از محله «باغ دختران» حرکت کرده و ۴۰ شمع در خانههایی که در آنها باز است، روشن میکنند. به خانههایی که شمع در آنها روشن میشود، منبر گفته میشود.
مازندران
روستای نوا در استان مازندران از جمله مناطق کوهستانی است که قدمت برگزاری مراسم نخلگردانی در آنجا مربوط به ۶۵۰ ســال پیش اســت. آیین نخلگردانی در روستای نوا از هفتم محرم شروع شده و تا شب عاشورا حتی با وجود بارش برف ادامه پیدا میکند. این در حالی است که نخل بیش از ۳۰۰ کیلوگرم وزن دارد و همه تصور میکنند که به استانهای مرکزی ایران تعلق دارد.
مرکزی
یکی از مراسم منحصربه فرد در استان مرکزی در روز نهم محرم در محله پایین انجدان برگزار میشود. مردم این محله در این روز با آیینهای سوگ و عزا به سمت محله بالا حرکت میکنند و درحالی که ابزاری چوبی و خراطی شده به نام «جغجغه» در دست دارند با نوای عزا به جای کوبیدن بر سینه، آن را به هم میکوبند. در این مراسم یک مرشد نوحههای اصیل و خاصی را میخواند.
یزد
یکی از مهمترین مراسم یزد، نخلبرداری یا «نخلگردانی» است. این مراسم در حالی برگزار می شود که افراد بسیار زیادی سالانه به یزد سفر میکنند تا این مراسم زیبا را از نزدیک تماشا کنند. این مراسم به صورت نمادین به نوعی نشان از تشییع پیکر امام حسین (ع) است و در روز عاشورا با خیل عظیمی از جمعیت برگزار میشود. این مراسم به قدری معروف شده است که حتی به مرزهای خارج از ایران نیز سرایت کرده و این روزها در هندوستان با نام «تعزیره» برگزار میشود.
نخل که در فارسی به معنای تابوت است نزد مردم منطقه نمادی از تابوت سیدالشهد (ع) و وسیلهای چوبی است که دو طرف آن به صورت مشبک ساخته شده و به وسیله چوبهای دیگر به هم مرتبط شده و روی چهار تیر چوبی قرار دارد. آذینبندی نخل که نیاز به مهارت خاصی دارد، از روزهای پیشین ماه محرم آغاز شده و در عصر عاشورا این مراسم اجرا میشود.
منبع: مجله بهداشت زنان
