تحقیقات و بررسیهای روانشناسی نشان داده است که خستگی و بیانگیزگی در کار به دلایل مختلف رخ میدهد. یکی از این دلایل شرایط فیزیکی محیط کار است که بر بهداشت روانی کارکنان سازمانها و شرکتها تاثیر زیادی دارد. بر اساس این مطالعات اگر شرایط فیزیکی در محیط کار مناسب باشد، بهرهوری افزایش یافته و کیفیت کار کارکنان به طور چشمگیری ارتقاء پیدا می کند. این نتیجه مطلوب هر کارفرمایی است و داشتن محیط کاری سالم و مناسب خواسته هر کارمندی است. از نگاه کلی سه معیار فیزیولوژیک، روانی و تولیدی برای سنجش فیزیک یک محیط وجود دارد که با انجام کارهایی ساده و ماندگار میتوان در طول زمان شرایط بهتری را برای کار مهیا کرد.
به علاوه، زمانی که انسان کار میکند، در حالت فیزیولوژیکی و روانی او تغییرات بسیار متعدد و متنوعی به وجود میآید. آهنگ ضربان قلب، فشار خون،مصرف اکسیژن، آهنگ تنفس، ترکیب خون و مقاومت الکتریکی پوست از جمله این تغییرهاست. مانند خستگی جسمی، برخی تغییرات روانی نیز در جریان کار یا زمانی که فرد در شرایط خاصی قرار میگیرد، به وجود میآید. ابعاد و ویژگیهای این تغییرات روانی به طور دقیق روشن نشده است. اما دو متغیر کسالت و خستگی ذهنی تا کنون شناخته شده است. نتیجه کار نیز عامل سوم موثر بر کیفیت کار است.
برای شناخت و بهبود بخشیدن به شرایط کار از نظر فیزیکی خواندن این صفحه را از دست ندهید؛
- اندازه و جای محل کار: فضای مناسب کار برای کارکنان و امکان دسترسی آنان به وسایل و تجهیزات مورد نیاز اهمیت بسیاری دارد. کوچکی محیط کار و فشردگی افراد، آثار سوء روانی دارد و سوانح ناگواری به وجود میآورد. همانگونه که تجهیزات مورد نیاز باید در دسترس باشند، وجود وسایل اضافی و فرسوده نیز آزاردهنده و خطرناک است. سرویسهای عمومی، فنی، بهداشتی و غیره نیز باید به میزان کافی بر اساس تعداد پرسنل پیشبینی شود تا به دلیل کمبود امکانات کارها به تعویق نیفتد.
- میزان روشنایی: روشنایی یکی از شرایط بنیادی موثر بر کار است. اندازه، رنگ، فاصله و زاویه دید در قدرت بینایی فرد موثر است. تحقیقات نشان میدهد که عملکرد کارکنان، تحت تاثیر تیزبینی آنها قرار میگیرد. تیزبینی یعنی توانایی تشخیص اجزای کوچک اشیا و تخمین فاصله آنها از یکدیگر و از خود شخص. تیزبینی، به همان اندازه که به مکانیسمهای بینایی خود فرد وابسته است، به همان اندازه نیز به روشنایی محیط کار بستگی دارد. تیزبینی و تمیز اشیاء از یکدیگر به عوامل دیگری مانند تضاد بین سیاهی حروف و سفیدی کاغذ نیز مربوط است. حد مطلوب روشنایی بر حسب نوع کار فرق میکند. پژوهشگران تلاش کردهاند تا درجه مطلوب روشنایی برای مشاغل مختلف را تعیین کنند، اما به نتیجه یکسانی نرسیدهاند. پس بر اساس قدرت بیناییتان و امکانات موجود در محیط روشنایی را تنظیم کنید. اگر با اضافه کردن لامپ و یا چراغ مطالعه تغییر مطلوبتان را به دست نیاوردید تغییر نوع و رنگ لامپها را امتحان کنید.
- سروصدا: سروصدای محیط کار مهاجم بسیار موذی و خطرناکی است زیرا هر روز تعدادی از سلولهای شنوایی را از بین میبرد. هر گاه کارگر یا کارمندی احساس کند که اُفت شنوایی پیدا کرده، دیگر بسیار دیر شده است، زیرا سنگینی گوش یا ناشنوایی حاصل از سروصدا غیر قابل جبران است. بیش از صدای بلند و گوشخراش، صدای دائمی در محیط نه تنها به قدرت شنوایی آسیب میزند بلکه تمرکز بر کار را کاهش میدهد. محیطی که آلودگی صوتی دارد، واکنشهایی ایجاد میکند که همه بیانگر به خطر افتادن بهداشت جسمی است: سردردهای مزمن، ناراحتیهای معده، خستگی مفرط و غیرعادی، کاهش مقاومت بدن در مقابل آسیبها و آسیبپذیری بسیار شدید در مقابل بیماریهای قلبی و عروقی. در محیط پر سروصدا، جنین زن باردار نیز آسیب میبیند و بعدها، در مدرسه اُفت تحصیلی نشان میدهد. سروصدای محیط کار، بر بهداشت روانی که شامل ناشکیبایی، تحریکپذیری، استرس، عدم تمرکز و دشواری در ارتباط است تاثیر میگذارد. در محیط کار، آلودگی صوتی میتواند امنیت کارگران و کارمندان را به طور جدی به خطر اندازد، زیرا نمیگذارد که آنها صداهای مشکوک دستگاهها، فریادهای کمکخواهی همکاران و حتی آژیر خطر کارخانه را بشنوند. سروصدای محیط کار، حتی میتواند زندگی خانوادگی و روابط اجتماعی کارکنان را به طور ریشهای مختل کند. کسانی که در محیطهای پر سروصدا کار میکنند، به هنگام بازگشت به خانه، آن قدر خستهاند که حوصله ندارند از خانه خارج شوند، به دید و بازدید افراد خانواده بروند و حتی حاضر نمیشوند به پارکهای شهر سر بزنند.
تعیین زمان قانونی برای ترک محل پر سروصدا، استفاده از وسایل خاصی برای جلوگیری از نفوذ سر و صدا به محل کار است. دولایه کردن پنجرهها، استفاده از عایق لاستیکی در ماشین تحریر و یا بهرهگیری از فنآوری اشعه لیزر باعث میشود سروصدای دستگاههای چاپگر رایانهها، کاهش یابد. اما گذاشتن گوشگیر یکی از راههای ساده جلوگیری از آزار سروصداست که در محیطهای اداری و نه کارگاهی پیشنهاد میشود.
- موسیقی: یکی از روشهایی که به ویژه در سالهای اخیر در غرب متداول شده است، پخش موسیقی برای افزایش عملکرد شغلی و روحیه کارگران در هنگام کار است. موافقان این روش میگویند که موسیقی باعث میشود دورههای ملالت و خستگی کاهش پیدا کند و کارکنان هشیار باقی بمانند. اما واقعیت این است که تعداد تحقیقات جامع و دقیق در زمینه اثرات واقعی موسیقی بر تولید، اندک است. برخی پژوهشگران کشف کردهاند که موسیقی میتواند میزان تولید را در کارهایی که دستمزدها برحسب تولید پرداخت میشود، به اندازه ۶ درصد افزایش دهد. این افزایش درمورد کارهای ساعتی به ۱۲ درصد میرسد.
- درجه حرارت: نتایج تحقیقات نشان میدهد درجه حرارت موثر و زیاد، بر عملکرد شناختی، جسمی و ادراکی افراد اثر میگذارد. برای مثال، در یک تحقیق، از دو گروه از کارمندان خواسته شد در شرایط مختلف، به کار مشغول شوند. نتایج این تحقیق نشان داد میزان «خطای شناختی» کارمندان گروه آزمایشی که به مدت ۷ ساعت در معرض درجه حرارت ۹۵ درجه فارنهایت و رطوبت ۸۸ درصد قرار گرفتهاند، دوبرابر میزان خطای کارمندان گروه کنترل است که درجه حرارت محیط آن ۷۵ درجه فار نهایت و رطوبت آن نیز ۲۵ درصد بوده است.
حرارت با مقدار رطوبت هوا رابطه دارد. هر قدر رطوبت هوا بیشتر باشد، هوا گرمتر احساس میشود. جریان هوا نیز بر حرارت تاثیر میگذارد و آن را کاهش میدهد. درجه حرارت موثر در صبح کمی بالاتر از ساعات دیگر روز است . علاوه بر آن، جنسیت در ادراک حرارت محیط دخالت دارد. پژوهشی نشان میدهد که زنان نسبت به مردان به محیط گرمتری (در حدود ۰٫۷ درجه) تمایل دارند. از سوی دیگر، گرما و سرمای زیاد در محیط کار موثر است. از آثار منفی کار در محیط گرم میتوان کاهش قدرت بدنی، تقلیل تمرکز و پایین آمدن سرعت واکنشهای حرکتی را نام برد. به طور کلی میتوان گفت گرما توانهای شناختی را تنزل میدهد. برای به حداقل آثار گرمای محیط بر عملکرد، نخست باید عوامل گرمازا را شناخت، سپس به تناسب آنها اقدام نمود.
- تهویه: تهویه در محیط کار عبارتست از کنترل کیفی هوا از نظر درجه حرارت، جریان هوا و تصفیه مواد مضر موجود در هوا. درجه حرارت مناسب، در شرایط مختلف متفاوت و با میزان رطوبت مربوط است. هرچه میزان رطوبت اضافه شود درجه حرارت کمتری قابل تحمل است. حداکثر رطوبت قابل تحمل، در شرایط معمول70% است و دمای محیط کار نیز نباید نوعاً از 21 درجه بیشتر باشد. دمای کمتر از 5/15 درجه نیز باعث کاهش بازدهی میشود و خشکی هوا نیز باعث کم شدن مقاومت بدن در برابر بیماریهای ریوی میشود. برای جلوگیری از آلودگی در محیط کار باید هوا جریان داشته باشد و تراکم گازها یا تغییر رطوبت یا دما باید کنترل شود.
- رطوبت: رطوبت یکی دیگر از متغیرهای فیزیکی است که در عملکرد مداخله میکند. هوای مرطوب به خصوص در شرایط گرم، فعالیت را دشوار می سازد. رطوبت به دو علت موجب کاهش کارآیی فرد میگردد. یکی به لحاظ کاهش اکسیژن آزاد در هوا از طریق جایگزینی، دیگر به علت اشباع شدن هوا از بخار آب. به طور کلی بازدهی در محیط گرم و مرطوب کاهش پیدا میکند. در بعضی مشاغل دستگاهها و ماشینها، خود تولید بخار آب کرده و رطوبت محیط را به شدت بالا میبرند. برای کاهش رطوبت در محیط کار که به لحاظ نوع شغل و دستگاههایی که کار میکنند تجمع و تولید بخار آب فراوان است، از وسایل تهویه استفاده میشود. در هوایی با گرمای ۲۴ درجهی سانتیگراد، رطوبت ۲۵ % ایدهآل است.
- طراحی محل کار: در یک تا دو دهه گذشته، بسیاری از سازمانها نوع خاصی از طراحی محل کار را که در اصطلاح به آن فضای باز گفته میشود اقتباس کردهاند. این نوع طراحی محل کار در آغاز به وسیله کارخانههای سازنده وسایل خانگی در آلمان مورد استفاده قرار گرفت و طی آن، دیوارهای اتاقها برداشته شد و فضای کار وسعت پیدا کرد. در این نوع طراحی، واحدهای مختلف کار با توجه به ماهیت آن تقسیمبندی میشوند و هر واحد کار نیز نزدیک واحد کار مرتبط دیگر، قرار میگیرد. در طراحی فضای باز، بیآلایشی به چشم میخورد اما این نوع طراحی مزایا و معایبی دارد؛ افزایش تماس و ارتباط افراد با یکدیگر و کاهش هزینههای تماس نسبت به روشهای سنتی از مزایای این روش است. اما، حریم افراد، تنزل پیدا میکند. بهرهوری کاهش و رضایت از کار افراد کمتر میشود و همچنین انگیزش، میزان تمرکز فکری، تنزل کمتر و سروصدای محیط کار بیشتر میشود.
در مطالعهی کوچران و همکارانش در سال ۱۹۸۴ مشخص شد که مدیران سلطهگر و علاقهمند به پیشرفت، دکوراسیون اتاق کار خود را با لوازم و مبلمان استاندارد تزئین میکردند و مدیران متظاهر، عکسهای مربوط به گردش و تفریح و مسافرت خود را در اتاق کارشان قرار میدادهاند تا بدین وسیله دوران خوش خود را به یاد آورند. مدیران درونگرا نیز در اتاق کار خود گل و گیاه و تابلوی نقاشی میگذاشتهاند تا بدین وسیله اتاق کارشان تداعیکننده محل زندگی آنان باشد. مدیران منظم در اتاق کار خود کاریکاتور میگذاشتهاند تا نشان دهند هرچند تمیز و وسواسی هستند، اما از حس شوخطبعی نیز برخوردارند.
هر اندازه میزان نور مناسبتر باشد، عملکرد کارکنان به همان اندازه بهتر و تولید آنها بیشتر خواهد بود. ناشنوایی یا سنگینی گوش حاصل از سروصدا قابل جبران نیست. افرادی که در محیطهای پر سروصدا کار میکنند، زود خسته میشوند، نسبت به یکدیگر حالت پرخاشگری پیدا میکنند و در صورت احساس سنگینی گوش، بلافاصله باید به پزشک مراجعه کرد و اجازه نداد که بخش مهمی از کیفیت زندگی از دست برود. اگر تعداد ساعات کار روزانه و هفتگی در هر شرایطی، بیشتر باشد، بازده افت خواهد کرد. همه پژوهشها به این نتیجه رسیده است که کاهش ساعات کار روزانه و هفتگی، هم کیفیت و هم کمیت کار را بهبود میبخشد. درجه حرارت شدید بر عملکرد شغلی و سلامت افراد اثر منفی دارد و بر عملکرد شناختی، جسمی و ادراکی افراد اثر میگذارد. زمانی که فعالیت مداوم باشد، درجه حرارت موثر میتواند بیشترین اثر را بر عملکرد شغلی افراد داشته باشد.
منابع و ماخذ
۱ـ ساعتچی، محمود، (۱۳۷۰)، روانشناسی در کار، سازمان و مدیریت، انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی،تهران.
۲ـ ساعتچی، محمود، (۱۳۸۱) روانشناسی کار، انتشارات نشر ویرایش، تهران.
۳ـ گنجی، حمزه، (۱۳۷۶) بهداشت روانی، انتشارات ارسباران، تهران.
۴ـ گنجی، حمزه، (۱۳۸۱) روانشناسی کار، انتشارات ارسباران، تهران.
۵ـ مان، نرمان ل. (۱۳۷۸)، اصول روانشناسی، ترجمه محمود ساعتچی، موسسه انتشارات امیرکبیر.
گوشواره
-در مطالعهی کوچران و همکارانش (۱۹۸۴) مشخص شد که مدیران سلطهگر و علاقهمند به پیشرفت، دکوراسیون اتاق کار خود را با لوازم و مبلمان استاندارد تزئین میکردند. مدیران متظاهر، عکسهای مربوط به گردش و تفریح و مسافرت خود را در اتاق کارشان قرار میدادهاند تا بدین وسیله دوران خوش خود را به یاد آورند. مدیران درونگرا نیز در اتاق کار خود گل و گیاه و تابلوی نقاشی میگذاشتهاند تا بدین وسیله اتاق کارشان تداعیکننده محل زندگی آنان باشد. مدیران منظم کاریکاتور میگذاشتهاند تا نشان دهند هرچند تمیز و وسواسی هستند، اما از حس شوخطبعی نیز برخوردارند.
منبع: مجله بهداشت زنان
