جمعه بازار پروانهها را بیشتر علاقمندان به کارهای هنری میشناسند اما هنرمندان آن را کمتر. پیدا کردن هنرهای دستی در این راهروهای شلوغ کار دشواری نیست زیرا هر جوان کارآ و پر تلاشی که به فروش کارهایش مشتاق باشد خواب لذتبخش جمعه را از یاد میبرد و به بازارچه میآید. کیفهای رنگارنگ، زیورآلات، وسایل تزیینی منزل، همه و همه جذاب و دیدنی هستند اما این روزها شالهای زنانه رنگارنگ و ساده و تیشرتهایی که اشعار مولانا و حافظ را به یادها میآورند، ذهن مرا به کشف هنری میکشانند که تا آن جمعه نام آن را هم نشنیده بودم؛ باتیک!
فرخنده کریمی نام دوست هنرمندی است که با وجود تحصیلاتش در رشته نقاشی به هنرهای دستی گرایش دارد و این روزها مشغول چاپ باتیک روی پارچه است. متن گفتوگویمان را در ادامه میتوانید بخوانید:
- در چه رشتهای تحصیل کردهاید؟
- رشته اصلی من نقاشی است و از سال 1374 که از دانشگاه فارغالتحصیل شدم به دلیل علاقه و گرایش فکری و کاریام به صنایع دستی مشغول شدم. از همان ابتدای دانشگاه هم به چنین کارهایی میپرداختم اما خیلی جدی نبود.
- چند وقت است که صنایع دستی را جدی دنبال میکنید؟
- 42 سال دارم و بیش از نیمی از عمرم را صرف کارهای هنری کردهام اما 15 سال است که هنرهای دستی را جدی دنبال میکنم.
- چه رشتهای از صنایع دستی را کار میکنید؟
- چاپ باتیک را 15 سال است که دنبال میکنم.
- چرا این رشته را بین رشتههای معروف هنرهای دستی انتخاب کردید؟
- باتیک بین هنرهای دستی، کاربردیتر است یعنی با زندگی روزمره ما سر و کار دارد. وسایلی را که با این هنر تزیین میکنیم، مستقیم در زندگی ما کاربرد دارند و مفیدند.
- این رشته در بین مردم عادی شناخته شده نیست. باتیک چه رشتهای است؟
- یکی از رشتههای صنایع دستی چاپ باتیک است. این چاپ بیشتر روی پارچه انجام میشود. این رشته ابتدا در هند، مالزی و تایلند وجود داشته است و از این کشورها به ایران آمده است. این نوع از چاپ بیشتر روی پارچهها ابریشمی انجام میشد اما الان روی ساتن همه انجام میشود.
- آنچه که بر روی شالها و تیشرتها چاپ میشوند از این شیوه استفاده میکنند؟
- خیر. برخی از آنها نقاشی روی پارچه است و با چاپ باتیک متفاوت است. در نقاشی روی پارچه طرح را مستقیم اجرا و رنگ میکنیم و سایه روشنها و فرمها را همان لحظه اجرا میکنیم. اما در چاپ باتیک ابتدا مواد اولیه را از موم، سقز و پارافین به نام واکس تهیه میکنیم. در واکس از رنگهای گیاهی نیز استفاده میکنیم اما امروزه بیشتر مواد شیمیایی رایج است. اگر چه استادان از رنگهای گیاهی استفاده میکنند اما این رنگها کمتر در دسترس هستند.
- مراحل چاپ باتیک چگونه است؟
- ابتدا طرح را روی پارچه پیاده میکنیم و قسمتهایی هم باید روشن بماند و از رنگ پارچه استفاده کنیم. واکس را گرم میکنیم و روی پارچه میزنیم. بعد از زدن واکس کار آن را رنگآمیزی میکنیم. بارها آن را در مراحل مختلف خشک و رنگآمیزی میکنیم. تعداد مراحل به نوع طرح و بافت آن بستگی دارد و حتی تا شش مرحله هم میتواند ادامه داشته باشد. واکس رنگ را تثبیت میکند. به کمک اتو و روزنامه، واکس را از روی کار پارچه برمیداریم. داغی اتو نیز به تثبیت رنگ کمک میکند. وقتی واکس کار را برمیداریم تفاوت چاپ و نقاشی را متوجه میشویم. کار چاپ شده بافتی شبیه چرم را روی کار پیاده میکند. اما این بافتها بر اساس نوع برخورد هنرمند با کار و خلاقیت او تفاوت دارد.
- چرا این هنر را کاربردی خواندید؟
- علت علاقه من به این نوع چاپ از بین هنرهای دستی به دلیل کاربردی بودن آن است. چاپ باتیک را میتوان روی وسایل متفاوتی در زندگی روزمره دید؛ با این نوع چاپ میتوان رومیزی، کوسن، پرده، شال، آباژور و حتی پارتیشن را تزیین کرد و کارهای جدید و جذابی را انجام داد. تمام این وسایل را در روزمره استفاده میکنیم.
- ارتباطی بین نقاشی و چاپ باتیک در کار تجربه کردید؟
- رشته نقاشی در این چاپ به من کمک کرد. شناخت بافتها و فرمها با دیدی که از هنر نقاشی داشتم، آسان شد. اما هنر نقاشی در کل یک رشته تزیینی صرف است. در حالی که چاپ باتیک یک هنر کاربردی است.
- آیا برای آموزش دوره خاصی را گذراندید؟
- حدود ده سال پیش کار را به شکل تجربی آموختم. آنچه را که به شکل تئوری در دانشگاه آموخته بودم در کارگاه تجربه کردم و جسته و گریخته از افرادی که کار چاپ را انجام میدادند، آموزش دیدم اما دوره خاصی را نگذراندم. زمانی که در جهاد دانشگاهی تدریس نقاشی میکردم، همکارانم در رشته چاپ باتیک تخصص داشتند و بیشتر از آنها کمک گرفتم. بیشتر همکاران به کارهای صنایع دستی میپرداختند و با دیدن نمونه کارهای چاپی آنها توانستم تجربی با کار آشنا بشوم. در همان زمان به این نتیجه رسیدم که این هنر میتواند درآمدزا باشد و برای کسی که از آن بهره ببرد سودآور هم خواهد بود.
- نخستین بار کارهایتان را چگونه به بازار عرضه کردید؟ استقبال از آن چطور بود؟
- برای اولین بار یک نمایشگاه خصوصی از کارهای ابتداییام گذاشتم. رومیزی و کوسن درست کردم و قصدم این بود که کارهایم، مردم و گرایش آنها را محک بزنم. میخواستم ببینم که کسی این نوع کار را میپسنده یا نه و استقبال از آن در چه حد است. از آن جایی که زحمت و هزینه تهیه کارهای چاپ باتیک بالا و زیاد است، مواد اولیه گران است و قیمت تمام شده کارها بالاست، همه از آن استقبال نمیکنند. تنها افراد خاصی میتوانند آن را خریداری کنند. اما تلاش کردم تا این هنر را به شکلی عرضه کنم که آن را در خانه مردم به راحتی پیدا کنیم.
- تهیه کارهای ارزانتر چه کمکی به مردم و این هنر میکند؟
- هر چه کارهای تمام شده ارزانتر باشد، این هنر راحتتر و بیدردسرتر به خانه مردم وارد میشود. وظیفه یک هنرمند این است که هنر را به شکلهایی ارائه کند تا مردم اقشار مختلف از آن بهره ببرند و با هنرهای متفاوت آشنا بشوند. یکی از اهداف من در طراحی و اجرای کارها همیشه این مساله است که تنوع کارها به حدی باشد که حتی کارهای کم هزینهای تولید کنم تا مردم مختلف هم توان خرید آنها را داشته باشند.
- کارهایتان را چگونه میفروشید؟ آیا در بازارچهها و نمایشگاههای فصلی حاضر میشوید یا اینکه موردی و فردی کارها را ارائه میکنید؟
- بیشتر صنایع دستی در نمایشگاههای عمومی دیده میشوند اما این کارها را به دلیل زمانبندی فرد محوری که دارم بیشتر در نمایشگاه عرضه میکنم. در بیرون از نمایشگاههایم و در بازارها، بازارچهها و قروشگاهها کاری ارائه نمیکنم و در سال سعی میکنم تا سه بار نمایشگاه برگزار کنم. این کارها زمانبر هستند و به تقویم بازارچهها نمیرسم. اما بیشتر کارها را با سفارش افراد انجام میدهم و در حال حاضر کمتر کارهای بدون سفارش در دست دارم.
- خانواده شما در کارهایتان کمک و همراهی میکنند؟
- خانوادهام همیشه من را همراهی کردند. پدر و مادرم از همان زمانی که به هنرستان رفتم، از من حمایت کردند. حتی در ابتدای کار همسرم از نظر مالی هم من را حمایت میکرد و همیشه هم با اینکه رشته تحصیلی و کاریاش هنر نبوده است، مشوق من در کارهای هنری بوده است. یکی از دلایل و انگیزههای من برای دنبال کردن کار تشویقهای خانواده و همسرم بوده است. رشته همسرم هنر نیست اما او عاشق هنر است و من در به دلیل حمایتهای مادی و معنوی مدیون او هستم. طبیعی است که هر چقدر هم که یک خانم استقلال مالی داشته باشد، اما از طرف خانواده حمایت میشود. با این حال در حال حاضر خودم علاقه دارم که استقلال مالی داشته باشم.
- چگونه میتوانید کارهای خانه و هنری در کنار هم انجام بدهید؟
- اگر کسی بخواهد در کنار کارهای خانه کارهای هنری هم انجام بدهد میتواند برنامهریزی کند. در حقیقت در این حالت زمان کم میآورم اما با برنامهریزی و علاقه به کار برای کارها زمان پیدا میکنم.
- آیا تا کنون چاپ باتیک را به کسی آموزش دادید؟
- چند سال پیش، یک دوره آموزشی برای هنرجویان نقاشی کلاس گذاشتم. آنها از عهده کار خوب بر آمدند و سعی کردند برای خود و افراد فامیل کارهایی را تهیه کنند. از بین آنها میدانم که بعضیهایشان این کار را دنبال میکنند.
- برای ترویج و آموزش کار با سازمانها و نهادهای هنری همکاری کردید؟
- تا به حال از نهادی درخواست حمایت نکردم. از آن جایی که نمایشگاههایم را خصوصی برگزار میکنم و کارم ذات مستقلی دارد از نهاد و سازمانی درخواست حمایت نکردم. نمایشگاهی را در نگارخانه اداره ارشاد کرج برگزار کردم اما آن هم خصوصی بود. اما خوشحال میشوم اگر بتوانم از جایی کمک بگیرم تا مردم با این هنر آشنا بشوند. وسایل و ابزارهای لازم برای این کار گران است و اگر صنایع دستی و میراث فرهنگی بتوانند حمایت کنند، کمک موثری خواهد بود.
- کار را در کجا انجام میدهید؟
- در حال حاضر در استان گیلان ساکن هستم و در این منطقه کلاسهای طراحی و نقاشی تدریس میکنم. در این استان شناخت مردم از چاپ باتیک بسیار محدود و کم است و امیدوارم که با حمایتهای جدی برای تهیه مکان بتوانم این رشته را به مردم این محدوده آموزش بدهم.
- آیا کسانی هم مانند شما چاپ باتیک را به طور جدی و به عنوان منبع درآمد دنبال میکنند؟
- دقیق نمیدانم. بیشتر فارغالتحصیلان رشتههای صنایع دستی این کار را دنبال میکنند اما چون بازار کار مناسب و منسجمی ندارد، انگیزهشان را از دست میدهند. به همین دلیل در بازار نقاشی روی پارچه بیشتر دیده میشود. اگر سازمان صنایع دستی نمایشگاهها اختصاصی بگذارد و این رشته را مانند سایر صنایع دستی از جمله منبت، معرق، گلیم و فرش به مردم معرفی کند، تحول بزرگی در شناخت مردم از این هنر ایجاد میشود. در حال حاضر در نمایشگاههای صنایع دستی، چاپ باتیک بسیار کم دیده میشود و از هر 10 نمایشگاه تنها یک اثر باتیک دیده میشود.
- این هنر را چگونه توصیف میکنید؟ خانمها در آن موفقترند یا آقایان؟
- باتیک یک هنر زنانه است و بیشتر خانمها به آن گرایش دارند. شاید علت گرایش زنان به باتیک نیاز کار به نظافت و ظرافت، نقوش خاص و اجرای دقیق آن است. وسایلی هم که بیشتر چاپ باتیک روی آنها انجام میشود، ابزارهایی است که خانمها بیشتر استفاده میکنند. وقتی یک کار چاپ باتیک را یک خانم انجام میدهد، ظرافت و نگاه خاص او در کار دیده میشود. نمیخواهم بگویم که مردان توانایی این کار را ندارند بلکه کارهای بهتر و بیشتری از خانمها تا به حال دیدم.
گوشواره:
- وقتی یک کار چاپ باتیک را یک خانم انجام میدهد، ظرافت و نگاه خاص او در کار دیده میشود. نمیخواهم بگویم که مردان توانایی این کار را ندارند بلکه کارهای بهتر و بیشتری از خانمها تا به حال دیدم.
- اگر سازمان صنایع دستی نمایشگاهها اختصاصی بگذارد و این رشته را مانند سایر صنایع دستی از جمله منبت، معرق، گلیم و فرش به مردم معرفی کند، تحول بزرگی در شناخت مردم از این هنر ایجاد میشود.
منبع: مجله بهداشت زنان
